Invloed van geluidsoverlast en luchtvervuiling op de volksgezondheid.

Kan isolatie van de woning een oplossing zijn?

Dr. Michiel Callens

 (studeerde geneeskunde (KUL), licenciaat verzekeringsgeneeskunde, tropische geneeskunde (Antwerpen), epidemiologie (Sorbonne), gezondheidseconomie (UIA), gezondheidsbevordering (VIG))

De mens leeft in een nauwe relatie met het omgevende milieu.  Tussen beide is er een constante wisselwerking.  Die wisselwerking is zowel materieel als immaterieel.  Materieel zijn er fysische factoren (temperatuur, licht, geluid, straling, druk, trilling, ...), chemische factoren (verkeer, industrie, luchtvervuiling, landbouw,...) en biologische factoren (insecten, schimmels, dieren,...).

Immaterieel is er beïnvloeding door het microniveau (echtgeno(o)t(e), ouder, kind, buur, collega,...), mesoniveau (school, werk, club, kring,...) en macroniveau (maatschappij, media,...).

Iemand is gezond als hij niet alleen lichamelijk en geestelijk goed kan functioneren maar zich ook volwaardig kan ontplooien in het materieel en immaterieel milieu.

In dit artikel willen de invloed van de fysische factor geluid op de gezondheid nagaan en meer in het bijzonder de invloed van de geluidsoverlast door vliegtuigen.  In een tweede deel bekijken we de gevolgen die de luchtvervuiling door vliegtuigen kan veroorzaken.  Tenslotte wordt nagegaan of isolatie een oplossing kan zijn voor het probleem.  Dit artikel kwam tot stand op basis van een literatuur studie. 

I)  Geluidsoverlast

Om de impact van geluid door vliegtuigen op de gezondheid na te gaan kan men werken in testlabo’s of op het terrein de gevolgen meten.  We geven een kort overzicht van de voornaamste resultaten van die studies.

1) Experimentele studies in testlabo's

Bij dierexperimenten stelt men vast dat geluidsoverlast leidt tot gehoorsvermindering, hoge bloeddruk, slaapstoornissen, gestoorde maagdarmmotiliteit, laag geboortegewicht, invloeden op het immuun- en hematopoëtisch systeem.  Verder worden er stoornissen in het concentratievermogen, de geheugencapaciteit, de waakzaamheid en de cognitieve processen beschreven.

Daarna gaat men na of we die nadelige effecten ook bij de mens kunnen vaststellen.  Om dit vast te stellen, gaat men het geluid van de vliegtuigen aan proefpersonen laten horen.  Dit doet men zowel overdag of tijdens de slaap.  Zo kan men bij eenzelfde persoon eventuele verschillen vaststellen bij het al dan niet laten horen van dat geluid.

Zo stelt men vast dat bij het laten horen van het geluid er een stijging is van de bloeddruk (gemiddeld van 9 mm Hg), een stijging van de hartfrequentie en een gestoord elektrocardiogram.  Dit zijn alle uitingen van een gestegen secretie van adrenaline en noradrenaline, de zogenaamde stress hormonen.

De verhoogde secretie van die hormonen kan men dan concreet vaststellen in het bloed of door de metabolieten in de urine op te sporen.

Vele studies gingen specifiek de invloed na op de slaap van vliegtuiggeluid. 

Er is bij analyse van het slaapelektro-encefalogram een onderdrukking van de droomslaap (REM slaap) zichtbaar.  Het "dromen" zou een belangrijke functie hebben bij het verwerken van spanningen en allerhande ervaringen. 

Als het vliegtuiggeluid zo intens is dat er een fragmentatie optreedt van de slaap door het wakker worden en het weer inslapen zijn de nadelige invloeden erger.  Het gestoorde slaappatroon uit zich in concentratiestoornissen overdag, leermoeilijkheden, ongevallen, slecht humeur en gedaalde weerstand tegen stress.  Dit heeft gevolgen voor het functioneren en de prestaties op school, op het werk en het gezin. 

Analoge situaties van slaapfragmentatie bestudeerde men in intensieve care units in hospitalen.  Vooral bij kinderen is de weerslag op het functioneren in de dag en de psychologische ontwikkeling gestoord.  Als gevolg van die studies nam men op de intensieve zorgen verregaande maatregelen om de geluidshinder en het wakker worden tijdens het slapen zoveel mogelijk te beperken..

2) Studies in de omgeving van vliegvelden

De gegevens bekomen we uit epidemiologisch onderzoek (epidemiologie betekent de studie van het voorkomen van bepaalde ziektebeelden in een bepaalde populatie) of door het meten van de gevolgen bij individuele personen.

Bij gezondheidsenquêtes blijkt duidelijk dat de bevolking rond vliegvelden de geluidsoverlast van vliegtuigen subjectief als erg hinderlijk bestempeld.  Zij beschrijven het geluid als een grote bron van stress.  De meest mensen proberen dan ook maatregelen te treffen door bijvoorbeeld met gesloten ramen te slapen.  We stellen ook een grotere gevoeligheid voor andere gezondheidsproblemen. 

Studies gingen de 8 uren secretie na in de urine van de stresshormonen adrenaline en noradrenaline.  Men merkte een duidelijk verschil als men rustige nachten vergeleek met geluidsvolle nachten met veel vluchten. 

Een studie rond de Internationale luchthaven van Los Angeles toonde aan dat er rond de luchthaven een 5 % hogere mortaliteit bestond in vergelijking met vergelijkbare steden waar geen luchthaven is.  De grotere mortaliteit was te wijten aan een gestegen aantal cardiovasculaire aandoeningen en zelfmoord, beide aandoeningen die door geluidsoverlast verklaarbaar zijn.

Rond Londen Heatrow stelde men een statistisch significante hogere opname in psychiatrische hospitalen vast. 

Rond andere luchthavens kon men een duidelijk hogere medische consumptie (zowel consulten bij artsen, hospitalisaties als geneesmiddelen gebruik) bewijzen.  Gegevens over een hoger arbeidsverzuim door ziekte zijn niet beschikbaar maar het is interessant om dit na te gaan.  Bij mensen met voorafbestaande hart- en vaatziekten zullen de nadelige gevolgen van geluidshinder zich sneller manifesteren.

Gehoorsstoornissen zijn wel afhankelijk van het niveau van de decibels.

Sommige mensen beweren dat ze wennen aan lawaai.  Soms zijn de gevolgen op korte termijn niet direct duidelijk voor de persoon zelf maar op termijn stapelen de gevolgen zich op (bv. hoge bloeddruk).  Bij alle proefpersonen zag men dezelfde fysiologische en psychologische responsen op geluidsoverlast maar de stijging was des te hoger naarmate als je doen hebt met type A mensen.  Type A mensen zijn gejaagd, prestatiegericht, sterk betrokken bij hun job en gezin, ergeren zich snel en proberen alles onder controle te hebben.

3) Besluit

De nadelige gevolgen voor de gezondheid van geluidsoverlast door vliegtuigen staan onomstotelijk vast.  Het gaat vooral enerzijds om hoge bloeddruk, hartklachten en psychologische problemen die met stress samenhangen, anderzijds om slaapverstoring die het prestatievermogen kan aantasten.

II) Luchtverontreiniging

Vliegtuigen verbranden enorme hoeveelheden kerosine.  Er zijn momenteel nog weinig studies, in tegenstelling tot de talrijke studies over de geluidshinder, die specifiek handelen over de luchtkwaliteit rondom luchthavens.

De gegevens waarover we beschikken zijn gebaseerd op korstmosseninventarisatie.  Korstmossen zijn gekend voor hun grote gevoeligheid voor luchtvervuiling.  De resultaten wijzen op afwijkingen en terugval van het aantal soorten korstmossen te vergelijken met wat men vaststelt nabij grote verkeersaders.

Omdat kerosine, wat de samenstelling betreft, ergens gelegen is tussen benzine en diesel en dat de verbranding van kerosine kleine roetpartikels vormt (PM10 of kleiner dan 10 micron) kunnen we gegevens van de studies over de luchtkwaliteit rond verkeersaders en outdoorluchtvervuiling ook toepassen op de luchtkwaliteit rondom luchthavens en de impact op de luchtvervuiling.

De uitlaatgassen bevatten een mengsel van stoffen die nadelige gevolgen kunnen hebben voor mens en dier.  De belangrijkste zijn : stikstofoxide (NOx), zwaveldioxide (SO2), koolstof monoxide (CO), roetpartikels, polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK) en andere koolwaterstoffen.  De neerslag van roet op wasgoed is een zichtbaar verschijnsel in de buurt van luchthavens.  De verschillende stoffen hebben elk hun weerslag op het lichaam maar het is de combinatie en wisselwerking die de uiteindelijke schade bepaald. 

Zo zullen de roetpartikels die tot de diepste longblaasjes doordringen, drager zijn van andere organische stoffen.  Koolwaterstoffen en stikstofoxide zijn nodig om ozon te maken die zorgt voor de zomersmog.  Ozon komt meestal samen voor met zure aërosolen en SO2 die ongeveer dezelfde nadelige gevolgen hebben.  Ozon vergroot anderzijds het schadelijk effect van SO2.  Merk op dat zwaardere koolwaterstoffen wateroplosbaar zijn zo het grondwater en drinkwater kunnen besmetten.

Een Europese wetenschappelijke studie toonde onlangs aan dat een hoge concentratie aan uitlaatgassen in de omgeving zorgt voor een gestegen mortaliteit van 5 tot 9%, een verhoogde ozonconcentratie geeft een stijging van 2 tot 12 %.  Roetpartikels en zwaveldioxide zijn een bijkomende risicofactor voor het verschijnen van complicaties bij patiënten met hart- en vaatziekten en luchtwegen aandoeningen en kan tot vroegtijdige sterfte aanleiding geven.  Naar schatting steven jaarlijks 60.000 mensen in Europa tengevolge van respiratoire en cardiovasculaire aandoeningen die rechtstreeks te maken hebben met luchtvervuiling.

Het aantal allergieën onder vorm van astma, eczeem en hooikoorts is de laatste jaren sterk toegenomen.  De oorzaak zou de luchtvervuiling zijn en de gestegen stress.  De luchtvaart is mede verantwoordelijk voor beide vormen van vervuiling.  De laatste decennia is er in de leeftijdscategorie van 5 tot 34 jaar 30-60% meer overlijden door astma.

In het kort geven een overzicht van de resultaten van verschillende studies die de schadelijke gevolgen van de componenten van uitlaatgassen, zoals ze ook in grote mate door vliegtuigen worden uitgescheiden, onderzochten.  De resultaten bekomt men onder andere door :

- blootstelling en onderzoek bij dieren

- het effect na te gaan bij proefpersonen b.v. op de longfunctie op de opname door de cellen enz.

- het effect na te gaan bij personen die professioneel bloot gesteld zijn aan hoge concentraties b.v.: professionele chauffeurs, pompbedienden, verkeerspolitie.  Daarbij maken we steeds een onderscheid maken tussen rokers en niet-rokers.

- vergelijken tussen blootgestelde populaties (langs verkeersaders, in de steden) en minder blootgestelden (op het platte land)

- tijdsgebonden pollutie-effect episodes zoals b.v. de ziekenhuisopnames bij of onmiddellijk na een periode van zware luchtpollutie (zomer- of wintersmog), werk- en schoolverzuim enz.

verhoogde SO2 uitstoot correleert met :

- verhoogd aantal chronisch respiratoire aandoeningen bij kinderen zoals bronchitis en astma

- tot 3x hogere mortaliteit bij astmatiforme kinderen

- toename van kliniekbezoek bij mensen met cardiovasculaire en pulmonaire aandoeningen

verhoogde NOx uitstoot zorgt voor :

- een grote effect van nadelige gevolgen van SO2

- een componente voor de aanmaak van ozon

- geïrriteerde luchtwegen

- een goede indicator voor luchtpollutie in steden (gebruikt in Kopenhagen)

verhoogde CO uitstoot :

- hartklachten bij mensen met angor zeker bij fysieke inspanning

ozon zorgt voor :

- prikkeling van de ogen, neus en keel, hoofdpijn, pijn op de borst bij hartlijders

- daling van de longfunctie, ontsteking reactie in de longen bij fysieke inspanning

- een gestegen aantal hospitalisaties in onze ziekenhuizen

- een sterker effect van SO2 bij astmalijders

(NO2 samen met KWS vormen onder invloed van UV( warmte en zon) ozon in de lagere luchtlagen)

roetpartikels (vooral de kleine partikels PM10) correleren met :

- gestegen aantal respiratoire en cardiovasculaire aandoeningen waarschijnlijk door beïnvloeding van de bloedstolling.

- ontsteking in de longen met mogelijk later zelfs kanker te wijten aan de organische stoffen of de koolstofkern

 benzeen uitstoot zorgt voor:

- een toename van het aantal leukemieën (witte bloedcelkanker)

Besluit :

De nadelige gevolgen voor de gezondheid van luchtvervuiling zijn sinds lang gekend.  Een uitgebreid Europees onderzoek bevestigde onlangs nog de gezondheidsrisico’s

De luchtkwaliteit in de omgeving van luchthavens is door het verkeer en de industrie reeds in vele gevallen reeds zeer sterk vervuild, zodat elke bijkomende pollutie door vliegtuigen, daar waar het kan, zoveel mogelijk moet beperkt worden.  Minder vervuilend vervoer van personen en goederen moet de voorrang krijgen. 

III. Kan isoleren van woningen een oplossing zijn

Isoleren tegen geluid vraagt een volledig afsluiten van de binnenruimten van het omgevingsgeluid.  Om het hoge decibel gehalte die overvliegende vliegtuigen kunnen veroorzaken (tot 80-90 decibel) te verminderen naar onder de 30 decibel (WGO norm) moet men de woning potdicht maken.  Technisch gezien kan men de geluidsniveaus binnenshuis door isolatie tot aanvaardbare niveaus terugbrengen maar medisch gesproken is potdicht maken van huizen en over-isolatie juist tegenaangewezen.  Men veronderstelt nogal gemakkelijk dat de lucht binnenshuis zuiverder en gezonder is dan deze buitenshuis. 

Bij metingen werd echter reeds herhaaldelijk vastgesteld dat de concentraties aan bepaalde schadelijke stoffen binnenshuis hoger zijn dan buitenshuis.  De volgende oorzaken zorgen voor binnenhuisvervuiling van de lucht:

-         Schadelijke stoffen kunnen van buiten uit het huis binnendringen en er blijven hangen. Dit is in sommige studies het geval voor benzeen, stikstofoxiden of roetdeeltjes, alle drie stoffen die vermoedelijk vooral van uitlaatgassen van het verkeer afkomstig zijn of van andere bronnen van luchtvervuiling buitenshuis

-         Binnenhuis kunnen er stoffen vrijkomen zoals sigarettenrook, gasvuuruitwasemingen., uitwasemingen van oplosmiddelen (bv uit drukinkten van kranten en tijdschriften), reinigingsmiddelen of chemische stoffen (bv formaldehyde uit vezelplaten van meubels). Sommige apparaten zoals laserprinters of kopieerapparaten kunnen door de elektrische ontladingen die ontstaan bij de overbrenging van de inkt op het papier zuurstof omzetten in ozon.

-         Een tekort aan verluchting zorgt ook voor een biologische vervuiling door micro-organismen zoals de huisstofmijt en schimmels die waarvan geweten is dat ze een rol spelen in bij astma en allergie.  Door over-isolatie kan de vochtigheid niet afgevoerd worden en een vochtig milieu is uiteraard ideaal voor deze organismen.

-         Onverluchte slaapkamers zorgen bovendien voor een zuurstoftekort gedurende de slaap.  Gezien de schaarste aan openruimte worden de woningen ook steeds compacter waardoor de kamers kleiner worden. 

Besluit

Isoleren betekent de vervuiling die binnenshuis ontstaat niet kan worden afgevoerd.  Het geheel van klachten gaande van hoofdpijn, droge lucht waardoor keelpijn, droge ogen, concentratiegebrek, allergie, astma, infecties en andere ziekten is gegroepeerd onder de noemer ‘sick building syndrome’ SBS of ‘Building related Ilness’ .  Aangezien de overheid dit probleem erkent leggen de nieuwe bouwnormen de nadruk op het voorzien van verluchting.  Vroeger was er voldoende verluchtiging door kieren van ramen en deuren maar door betere isolatie wordt dit effect teniet gedaan.  Voor gewone huizen zijn dure systemen van centrale verluchtingssystemen, die ook hun beperkingen kennen, niet aangewezen maar is de natuurlijke verluchting de beste oplossing.  Dit wil zeggen dat men in slaapkamers en in de andere plaatsen in de woning verluchtingsrooster moet voorzien. Verluchting zorgt bovendien ook voor de nodige verkoeling die in de zomer nodig is en die ook zorgt voor een voldoende luchtvochtigheid die verminderd is vooral wanneer men verwarmt met convectie kachels.

Maar verluchtingsrooster laten niet alleen frisse lucht binnen maar helaas ook het geluid van de vliegtuigen. 

Discussie:

Op basis van de studies uit de wereldliteratuur zijn er voldoende wetenschappelijke gegevens voor handen om te stellen dat de beheersing van de geluidsoverlast en luchtvervuiling door vliegtuigen een probleem kan zijn voor de volksgezondheid.  Nieuwe aanvullende studies kunnen deze gegevens eventueel verfijnen maar nu is er reeds voldoende evidentie om waar nodig aangepaste maatregelen te nemen.

 Dr.Michiel Callens